1. Okaż zainteresowanie dzieckiem, patrz na niego, mów do niego, pytaj, słuchaj, przytulaj, ale zapewniając mu również okresy spokoju i intymności. Nie udawaj, że słuchasz, kiedy tego nie robisz.
2. Zapewnij dziecku czas na swobodną zabawę, podczas zabawy dzieci trenują oprócz wielu umiejętności, zdolność samoregulacji emocji.
3. W miarę możliwości zapewnij stały rytm dnia dziecku, gdzie pewne rodzaje czynności i kontaktu następują po sobie np. po obiedzie jest czas wolny, po kąpaniu wspólne czytanie książek itp. Stały rytm wyznacza granice i uspokaja dziecko budując poczucie bezpieczeństwa i „trzymania”.
4. Na koniec dnia, wspólnej zabawy podziel się z dzieckiem informacjami, które jego zachowania Tobie się podobały. Dzieci potrzebują pozytywnych informacji codziennie. Jest to potrzebne dla ich prawidłowego rozwoju psychicznego. Normalne zachowanie też może być pozytywne.
5. Zauważanie pozytywów jest jedną z pierwszych i koniecznych metod pracy z „trudnymi dziećmi”, szczególnie z przejawiającymi zachowania opozycyjne. Powinna być stosowana systematycznie. Jednorazowe zastosowanie rzadko daje poprawę.
6. W przypadku wzmacniania zachowania pożądanego, ale rzadkiego należy: - ustalić cel pochwały- jakie pożądane i rzadko powtarzające się zachowanie chce wzmacniać; - obserwować i zawsze chwalić, gdy pożądane zachowanie się pojawi; - chwalić tylko lepsze wykonanie zachowania- podniesienie wymagań; - gdy zachowanie się utrwali, chwalić tylko czasami.
7. W przypadku wielu dzieci pożądane zachowania wzmacniają pochwały społeczne: uśmiech, przytulenie, pocałunki, kontakt wzrokowy oraz okazywanie uwagi.
8. Chwal opisowo dziecko (opisz co widzisz + pokaż dziecku, że cieszy Cię jego zachowanie oraz nazwij to, co odczuwasz +nazwij cechę dziecka, która się w tej sytuacji uwydatniła) np. „Cieszę się, że poukładałeś ubrania w swojej szafie i odłożyłeś na bok te za małe dla ciebie. To się nazywa uporządkowanie i pomoc”.
5.Spędź co najmniej 30 minut czasu wspólnego z dzieckiem, bądź wówczas otwarty na jego propozycje i pomysły. Dziecko powinno wówczas mieć możliwość „bycia szefem”, ono przejmuje kontrolę nad zabawą, rodzic towarzyszy dziecku, poświęca mu uwagę, zauważa pozytywy i chwali. Podczas tej zabawy unikamy wszystkiego, co kojarzy się dziecku z wykonywaniem obowiązków: uczeniem, poprawianiem, udzieleniem wskazówek, 2 krytykowaniem, ośmieszaniem. Jeśli w czasie zabawy pojawi się niepożądane zachowanie, a nie jest ono bardzo trudne lub niebezpieczne staramy się je ignorować. Ignorowanie polega na milczeniu, zachowywaniu obojętności i zachowaniu „pokerowej twarzy” bez mimiki. Czekamy, aż dziecko zachowa się poprawnie i należy je za to pochwalić. Gdy dziecko zachowuje się w sposób silnie nieakceptowalny (niszczy zabawki, depcze, uderza rodzica). Mówimy: „Czas zabawy się skończył. Nie możemy się dalej bawić, bo mnie bijesz, jutro się pobawimy”. Najlepiej spytać dziecko, w co miałoby ochotę się bawić podczas Waszego specjalnego czasu zabawy. Wymaga to około 8-12 tygodni regularnego stosowania. Metoda wskazana jest do stosowania w przypadku nasilonych trudnych zachowań dzieci, traum, konfliktów w relacjach rodzic-dziecko, traum, po hospitalizacji, rozłące itp. Rodzice musza pokonać wówczas swój lęk przed nudą, utratą kontroli, autorytetu, powinni poskromić wówczas swoje skłonności przywódcze, aby nie narzucać rozwiązań, tylko być otwartymi na słuchanie.
9. Pierwszą i najważniejszą rzeczą, jaką możemy zrobić dla dzieci, żeby mogły nauczyć się regulować własne emocje, jest stworzenie bezpiecznej, wspierającej relacji. Ten związek, który tworzy się pomiędzy opiekunem a dzieckiem, psycholodzy nazywają ufnym przywiązaniem. Liczne badania pokazują, że osoby, które w dzieciństwie doświadczyły takiej bezpiecznej i ufnej relacji, w dorosłym życiu lepiej radzą sobie z własnymi emocjami. Bądź blisko i wspieraj swoje dziecko, nie znaczy to jednak, że masz ograniczać jego samodzielność i działać nadopiekuńczo. Dziecko naturalnie dąży do bliskości drugiej osoby.
10. Nie ośmieszaj i nie umniejszaj emocji, które doświadcza dziecko. Unikaj komunikatów typu „Nie złość się, „Nie masz powodów do płaczu” , „Brzydko wyglądasz, kiedy się złościsz” itp. Kiedy dziecko ma problem nazywaj jego emocje i potrzeby. Pomóż dziecku w nazwaniu i zaakceptowaniu swoich stanów emocjonalnych, pokaż różnice między między emocjami i myślami a zachowaniami. Wszystkie stany emocjonalne można zaakceptować, natomiast niektóre działania należy ograniczyć. Dzięki uważnej opiece i pomocy w nazwaniu swoich przeżyć i potrzeb pomagasz dziecku w rozwoju psychicznym.
11. Emocje nazwane, to emocje okiełznane. Nazywaj przeżycia dziecka: „Wygląda na to, że jest ci smutno, bo Kuba wyprowadza się do innego miasta”. „Widzę, że cieszysz się z dzisiejszej wygranej, spotkania z koleżanką…” To musiało być irytujące, dostać 2, mimo dużego wysiłku, który włożyłeś w przygotowanie pracy”. Dzięki twojej empatycznej odpowiedzi pomożesz dziecku uporządkować i uspokoić zawiły świat emocji. Świadomość własnych emocji i umiejętność ubrania w słowa swoich przeżyć, to jeden z najlepszych prezentów, jaki możesz dać swojemu dziecku. 12. Pokazuj i mów dziecku, że wszyscy przeżywamy emocje. Pokazuj przeżywanie emocji, także tych nieprzyjemnych jako naturalne ludzkie doświadczenie:„ Wiele ludzi boi się egzaminów, wystąpień publicznych”… „Przeżywanie złości, lęku jest naturalnym ludzkim odczuciem” itp. „Każdy z nas czasem się boi, złości”. 3
12. Bądź dla dziecka dobrym modelem radzenia sobie z emocjami. To, w jaki sposób twoje dziecko będzie radziło sobie z przeżywanymi emocjami, zależy w dużej mierze od tego, jak ty zachowujesz się doświadczając różnych emocji. Dziecko uczy się również przez naśladownictwo. Nie oznacza to jednak, że masz być idealny, czy nadmiernie martwić się swoimi zachowaniami.
13. Pokaż dziecku, że nie należy bać się emocji. Pokazuj, ze je „pomieszczasz”, rozumiesz, jednak na pewne zachowania się zgadzasz, a na inne nie. Nie chroń dziecka przed doświadczaniem jakiejkolwiek frustracji. „Rozumiem, ze jesteś zezłoszczony przegranym meczem, jednak oczekuję, ze przestaniesz rzucać ubrania i powiesz mi co się stało”. 14. Ucz dziecko wyrażać i komunikować swoje emocje . Pozwalaj na wyrażanie, złości, miłości, smutku, lęku, zadowolenia w relacji z tobą. Emocje trzeba akceptować, a tylko niektóre zachowania ograniczać. Ucz dziecko komunikowania w sposób nieraniący intencjonalnie innych ludzi.
14. Stwórz przestrzeń na nieskrępowaną aktywność fizyczną. Zapewnij dziecku możliwość ruchu np. poprzez udział w odpowiednich zajęciach, zabawę na świeżym powietrzu, ćwiczenia i przybory do ćwiczeń w domu. John Ratey, profesor na Harvard Medical School, przez kilkanaście lat zgłębiał temat wpływu ruchu na funkcjonowanie naszego mózgu. Doszedł do jednoznacznych wniosków: ruch ma zbawienny wpływ zarówno na nasze zdrowie fizyczne, kondycję, jak i na pracę mózgu. Aktywność fizyczna znacząco zmniejsza ryzyko depresji, stanów lękowych, zaburzeń koncentracji i ADHD. Liczne badania pokazują, że ruch ma właściwości lecznicze, porównywalne do zażywania odpowiednich środków farmakologicznych: pod wpływem aktywności mózg zaczyna samoistnie regulować wydzielanie potrzebnych mu neuroprzekaźników. Wnioski profesora Ratey potwierdzają starą mądrość, że czasem potrzebujemy „wybiegać złe emocje”. Pod wpływem ruchu mamy niebywałą możliwość wpływać na swój stan emocjonalny.
15. Ucz dziecko technik relaksacyjnych. Naukę umiejętności samouspokajania można zacząć uczyć już młodsze przedszkolaki. Najważniejsze, żeby uczyć dziecko technik relaksacyjnych w czasie, kiedy jest spokojne, a nie w momencie pobudzenia emocjonalnego. Każde dziecko i nastolatek może szukać swoich sposobów i technik relaksacyjnych. Dla jednych będzie to leżenie i słuchanie uspakajającej muzyki, dla innych śpiewanie, głębokie oddychanie, przyjemne wizualizacje (wyobrażenia), liczenie, kolorowanie itp.
16. Organizuj sytuacje interakcyjne, w których dziecko w kontakcie z tobą, rodzeństwem lub rówieśnikami będzie się uczyło: • dzielenia się; • proszenia o pomoc; • inicjowania i podtrzymywania kontaktów; • organizowania wspólnej aktywności; • zgadzania się z innymi; • pomagania innym; • odmawiania, mówienia :nie”, 17. Mów dziecku jak jego zachowania wpływają na ciebie i jak się z nimi czujesz: „Złoszczę się, kiedy przerywasz mi w środku zdania i zmieniasz temat”. „Cieszę się, gdy mówisz mi, co chciałbyś zjeść jutro na obiad” itp. 4 18 Ucz używania słów: dziękuje, przepraszam i proszę. Używanie magicznych słów powoduje otwarcie drzwi do zawarcia relacji z innymi ludźmi. Dzięki tym słowom dziecko poznaje dobre zwyczaje i stosując je, wie jak należy postępować. 19. Ucz dziecka podejmowania ryzyka w granicach rozsądku. Ryzyko wywołuje naturalny strach. Warto uświadomić dziecku, że odczuwanie strachu, stresu czy tremy jest normalnym uczuciem. Natomiast nie podejmując ryzyka, dziecko blokuje się, co wpływa na jego samoocenę i umiejętność dążenia do celu.
20. Ucz dziecko przestrzegania zasad. Zgodnie z potrzebami wprowadzaj zasady w domu. Twórz konkretne, pozytywnie sformułowane zasady. Są one dziecku potrzebne do budowania poczucia bezpieczeństwa, wyznaczania granic, odróżniania tego, co dobre od tego co złe czyli stymulowania rozwoju moralnego i społecznego. Nie bądź jednak zbyt surowy i nadgorliwy w ich wprowadzaniu. W zależności od wieku mogą to być zasady: „ Jemy posiłki przy stole w kuchni” „ W domu rozwiązujemy konflikty bez użycia siły fizycznej” W każdym środowisku istnieją zasady i ograniczenia, konsekwentnie należy przestrzegać. Natomiast jeśli dziecko ma je rozumieć i egzekwować należy włączać je w tworzenie reguł, unaocznić konsekwencje nieprzestrzegania wspólnych ustaleń.
21. Jasno, konkretnie, pozytywnie formułuj oczekiwania wobec dziecka i nastolatka. Zamiast: „Nie możesz w sobotę cały dzień siedzieć u koleżanki” „Zależy mi, żebyś w sobotę odkurzyła podłogi i dywany we wszystkich pomieszczeniach w domu”. Mów, co dziecko ma robić, zamiast mówić co ma nie robić.
22. W przypadku nastolatków ustalcie dla Was czas wspólny i „specjalny”. Rodzic podąża za pomysłami nastolatka, warto ustalić jednak wcześniej ramy czasowe i finansowe czasu wspólnego. Może to być zarówno wspólny czas rodzica i nastolatka w domu, jak i poza domem. Początkowo warto po prostu być z dzieckiem, z zainteresowaniem patrzeć, co robi, chwalić, opisywać zachowanie, nie zadawać zbyt dużo pytań. Nie należy zrażać się, jeśli nastolatek początkowo podchodzi do propozycji czasu wspólnego ze sceptycyzmem. 22. Rozmawiaj z dzieckiem o zmianach i planach, które mogą wpływać na jego życie i jego dotyczyć np. przeprowadzka, wyjazd, dłuższe pozostanie rodzica w pracy. Rozmawiaj z dzieckiem o tych sytuacjach, jego odczuciach. Pozwól dziecku przygotować się na zmiany i budować poczucie sprawstwa.
23.Ustal z dzieckiem, co należy do jego obowiązków. Wskazane jest, aby dzieci i nastolatki miały swoje obowiązki do wykonania w domu, które będą służyć całej rodzinie np. wyrzucanie śmieci, wkładanie do zmywarki, odkurzanie. Warto wspólnie w rodzinie ustalić grafik obowiązków każdego dnia. Dziecka nie należy jednak przeciążać czy obarczać obowiązkami dorosłego, ale też szkodliwe jest unikanie jakichkolwiek oczekiwań dotyczących prac w domu poza nauką.
24. Pamiętaj, że normalne dziecko lub nastolatek potrzebują kontaktów z rówieśnikami. Nie zabraniaj kontaktów z przyjaciółmi i rówieśnikami. Masz prawo ustalić ramy czasowe tych aktywności. Dziecko, które ma choć jednego przyjaciela i dobrą relacje z rodzicami jest mniej narażone na zachowania ryzykowne i problemowe.
Hanna Siniarska – pedagog szkolny